Κανείς δεν ενδιαφερόταν μέχρι πρότινος για τις υπεράκτιες εταιρίες. Τουλάχιστον, σχεδόν κανείς αναφέρουν οι Financial Times.
Το 2003, θυμάται ο Άλεξ Κόμπαμ, τώρα επικεφαλής έρευνας στο Δίκτυο Φορολογικής Δικαιοσύνης (Tax Justice Network), ένα μικρό σχήμα ακτιβιστών άρχισε να ασκεί παρασκηνιακές πολιτικές πιέσεις ενάντια σε αυτό που θεώρησε ως ύπουλο ρόλο των φορολογικών παραδείσων. Τα μέλη που συμμετείχαν, ξόδεψαν μήνες προσπαθώντας να κλείσουν συναντήσεις με τους σωστούς φορείς χάραξης πολιτικής, μόνο για να λάβουν την εξής απάντηση: «Δεν έχουμε ιδέα για τι πράγμα μιλάτε».
Σήμερα, ο υπεράκτιος κόσμος έχει εξελιχθεί σε αλεξικέραυνο για τη δημόσια οργή ενάντια σε μια παγκόσμια ελίτ που θεωρείται πως χρησιμοποιεί τους κρυφούς αγωγούς του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος για να κρύψει τις περιουσίες της εκεί όπου δε φτάνει το χέρι του φοροεισπράκτορα.
Εκατομμύρια ντοκουμέντα που διέρρευσαν από το δικηγορικό γραφείο του Παναμά, Mossack Fonseca, αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο –αλλά μόνο το πιο πρόσφατο- ορόσημο στο διστακτικό ταξίδι της υπεράκτιας οικονομίας προς το φως της δημοσιότητας.
«Το πραγματικό σημείο καμπής ήταν η χρηματοπιστωτική κρίση», αναφέρει ο κ. Κόμπαμ. «Ο κόσμος που βιώνει τη λιτότητα εκδηλώνει ένα διαφορετικό είδος ενδιαφέροντος για τις αποφάσεις που παίρνονται σχετικά με τη φορολόγηση και τη δαπάνη».
Από τότε, η φοροαποφυγή και η φορολογική δικαιοσύνη έχουν μετατοπιστεί από το περιθώριο της χάραξης πολιτικής και έχουν εξελιχθεί σε αντικείμενο κοινοβουλευτικών ακροάσεων, σε βασικό ζήτημα στο επίκεντρο της αμερικανικής προεκλογικής περιόδου όπου κυριαρχεί η λαϊκίστικη οργή και σε στήριγμα για τους νέους κανόνες χρηματοοικονομικής διαφάνειας των οποίων ηγείται η G20.
Στο μεταξύ, επιφανείς οικονομολόγοι όπως ο Τομά Πικετύ –και ο μαθητής του, Γκάμπριελ Ζούκμαν, συγγραφέας του περσινού «Ο κρυμμένος πλούτος των Εθνών: Η μάστιγα των φορολογικών παραδείσων»- έχουν βρει πολλούς υποστηρικτές στο επιχείρημά τους πως η ανισότητα αποτελεί απειλή για τη δημοκρατία και πως το υπεράκτιο σύστημα επιδεινώνει αυτό το πρόβλημα.
Αν ένας άνθρωπος μπορεί να πάρει τα εύσημα επειδή τράβηξε τη δημόσια προσοχή στον υπεράκτιο κόσμο, αυτός είναι ο Μπράντλεϊ Μπίρκενφιλντ. Ο τραπεζίτης παραιτήθηκε από τη UBS το 2005 και αποκάλυψε στις αμερικανικές αρχές το πώς ο πρώην εργοδότης του είχε βοηθήσει Αμερικανούς να αποφύγουν τη φορολόγηση. Το 2007 είπε σε έρευνα της αμερικανικής Γερουσίας πως χιλιάδες Αμερικανοί πελάτες είχαν προστατεύσει τα μετρητά τους από τις φορολογικές αρχές.
Δεν είδα κανέναν να δηλώνει κάποιον από εκείνους τους (ελβετικούς) λογαριασμούς σε ολόκληρη την καριέρα μου», υποστήριξε.
Η έρευνα της Γερουσίας, με τον αμείλικτο ερευνητή Καρλ Λέβιν στην κορυφή, ξεσκέπασε κάποιες από τις τεχνικές του υπεράκτιου απορρήτου και ιδιαίτερα τη χρήση εταιρειών-βιτρίνων που έχουν καταχωριστεί σε υπεράκτιους φορολογικούς παραδείσους –ή «περιοχές δικαιοδοσίας όπου επικρατεί το απόρρητο (secrecy jurisdictions», όπως τις αποκαλούν οι ακτιβιστές- όπως οι Βρετανικές Παρθένες Νήσοι και οι Μπαχάμες. Αυτές οι εικονικές εταιρείες, σε συνδυασμό με άλλα τεχνάσματα για την εξάλειψη ιχνών, επέτρεψαν σε πελάτες να αποκρύψουν την ιδιοκτησία μετρητών και περιουσιακών στοιχείων.
Το 2009, η UBS συμφώνησε έναν διακανονισμό με την αμερικανική εισαγγελία, ο οποίος περιλάμβανε ένα πρόστιμο 780 εκατ. δολαρίων επειδή κατέστησε δυνατή τη φοροαποφυγή. Δεκάδες ακόμη ελβετικές τράπεζες έχουν από τότε φτάσει σε διακανονισμούς και η Credit Suisse επιβαρύνθηκε το 2014 με ένα πρόστιμο 2,6 δισ. δολαρίων. Στο μεταξύ οι τράπεζες άφησαν ένα κενό στην εχεμύθεια που είχε για δεκαετίες σταθεί το σήμα κατατεθέν τους.
Μαζί με την ταπείνωση των ελβετικών τραπεζών από την αμερικανική εισαγγελία, υπήρξαν κι άλλα σχετικά σκάνδαλα που ενόχλησαν τους φορολογουμένους που έβλεπαν τα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας να υφίστανται βαθιές περικοπές στον απόηχο μιας χρηματοπιστωτικής κρίσης που άδειαζε τα ταμεία.
Η καθοριστική στιγμή ήρθε το πρωί της 21ης Ιουνίου του 2012, μέσα από το Twitter του Βρετανού κωμικού Τζίμι Καρ. Όταν δύο μέρες νωρίτερα αποκαλύφθηκε το ότι χρησιμοποίησε ένα νόμιμο σύστημα φοροαποφυγής, ο κ. Καρ δήλωσε: «Πληρώνω αυτά που υποχρεώνομαι να πληρώνω και ούτε μια δεκάρα παραπάνω». Έπειτα από λιγότερο από 48 ώρες, κατά τη διάρκεια των οποίων ο Βρετανός πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον είχε περιγράψει αυτή τη συμπεριφορά ως «ηθικά εσφαλμένη», ο κωμικός ανέφερε σε ανάρτησή του στο Twitter πως είχε κάνει «ένα τρομερό λάθος στην κρίση του» και ότι «θα χειρίζομαι στο μέλλον πολύ πιο υπεύθυνα τις οικονομικές μου υποθέσεις».
Το περιστατικό με τον Τζίμι Καρ «έδειξε ότι ο κόσμος είχε αλλάξει», εκτιμά ο κ. Κόμπαμ.
Στον αναπτυσσόμενο κόσμο, αναλυτές που ασχολούνται με τη φτώχεια εκφράζουν εδώ και καιρό ανησυχίες πως η δομή των πολυεθνικών εταιριών τους επιτρέπει να μεταφέρουν τα κέρδη –και άρα τις φορολογικές τους υποχρεώσεις- μακριά από χώρες στην Αφρική και την Ασία όπου δραστηριοποιούνται, σε περιοχές όπου οι εταιρικοί φορολογικοί συντελεστές είναι απειροελάχιστοι.
Το 2014, μια ομάδα με επικεφαλής τον Τάμπο Μπέκι, τον πρώην πρόεδρο της Νότιας Αφρικής, εκτίμησε πως η Αφρική χάνει 50 δισ. το χρόνο σε κυβερνητικά έσοδα από λογιστικές απάτες, στις οποίες συχνά εμπλέκονται φορολογικοί παράδεισοι. Την ίδια χρονιά, μια έκθεση της Διεθνούς Κοινοπραξίας Ερευνητικής Δημοσιογραφίας –της ομάδας πίσω από την αποκάλυψη αυτής της εβδομάδας- ενίσχυσε τις ανησυχίες αποκαλύπτοντας μυστικές συμφωνίες που είχαν πάρει την έγκριση του Λουξεμβούργου και επέτρεψαν σε περίπου 350 εταιρίες να μειώσουν τους φόρους τους παγκοσμίως.
Στη Βρετανία, ιστορίες με θέμα τη φορολογία βρέθηκαν ξαφνικά στα πρωτοσέλιδα, επενδυμένες με εξοργισμένους τίτλους. Αξιοσημείωτο παράδειγμα ήταν μια έρευνα του Reuters το 2012 σχετικά με τις φορολογικές υποθέσεις της Starbucks που αποκάλυψε ότι από το 1998 και μετά ο όμιλος είχε πληρώσει μόλις 8,6 εκατ. στερλίνες σε φόρο εισοδήματος, με πωλήσεις τριών δισ. στερλινών.
Στο κοινοβούλιο, η βουλευτίνα της αντιπολίτευσης Μάργκαρετ Χοτζ μετέτρεψε την επιτροπή της σε φόρουμ εξάψαλμου των δημιουργών των «αξιαγάπητων» φορολογικών συμφωνιών για πολυεθνικές όπως η Vodafone και η Goldman Sachs. Η Hodge κατσάδιασε τους αξιωματούχους επειδή κατάφεραν να ασκήσουν δίωξη μόλις σε έναν από τους χιλιάδες κατόχους λογαριασμών των οποίων τα offshore περιουσιακά στοιχεία αποκαλύφθηκαν από διαρροή από την ελβετική μονάδα της HSBC πέρυσι.
Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, η φοροαποφυγή έχει γίνει έμβλημα που εξοργίζει τόσο πολλούς Αμερικανούς με τις επιχειρηματικές και πολιτικές ελίτ, επισημαίνει ο Φρανκ Κλεμέντε, εκτελεστικός διευθυντής του Americans for Tax Fairness, μιας φιλελεύθερης ομάδας υπεράσπισης.
«Οι Αμερικανοί είναι πραγματικά ενοχλημένοι με την Ουάσινγκτον. Πιστεύουν πως είναι ένας βόθρος γεμάτος ειδικές συμφωνίες. Το μέρος όπου μπορούν να το δουν αυτό πιο ξεκάθαρα, με τους πολιτικούς να πλουτίζουν τις πλούσιες εταιρίες, είναι το φορολογικό σύστημα», αναφέρει ο κ. Κλεμέντε.
Εκείνοι που δραστηριοποιούνται κατά του οικονομικού απορρήτου έχουν ήδη αδράξει την ευκαιρία που προσέφεραν τα Panama Papers προκειμένου να πιέσουν για συντονισμένη δράση σε μια σύνοδο κορυφής κατά της διαφθοράς που φιλοξενεί ο κ. Κάμερον στο Λονδίνο τον επόμενο μήνα.
Ο κ. Κάμερον –του οποίου ο πατέρας φαίνεται πως κατονομάζεται στα έγγραφα που διέρρευσαν ως πελάτης της Mossack Fonseca- λέγεται πως βλέπει την πάταξη της διαφθοράς ως μέρος της παρακαταθήκης που επιθυμεί να αφήσει. Αν σχεδιάζει να χρησιμοποιήσει τη δημόσια οργή για να στηρίξει τα επιχειρήματά, τα διαθέσιμα αποθέματά της μόλις έγιναν περισσότερα.
Πηγή: Financial Times, Euro2day.gr