Σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία: Οι νομικές κινήσεις που μπορούν να κάνουν τα θύματα – Γράφει ο Γιάννης Καρούζος

ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ
ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
Σύμφωνα με το άρθρο
2 του νόμου 3896/2010, που ενσωμάτωσε τις διατάξεις της οδηγίας 2006/54/ΕΚ στην
ελληνική έννομη τάξη, ως σεξουαλική παρενόχληση ορίζεται οποιαδήποτε μορφή
ανεπιθύμητης λεκτικής, ψυχολογικής ή σωματικής συμπεριφοράς σεξουαλικού
χαρακτήρα, με αποτέλεσμα την προσβολή της προσωπικότητας ενός προσώπου, ιδίως
με τη δημιουργία εκφοβιστικού, εχθρικού, εξευτελιστικού, ταπεινωτικού ή
επιθετικού περιβάλλοντος γύρω από αυτό.

Συνέπειες της
σεξουαλικής παρενόχλησης στη ζωή του ατόμου
Η σεξουαλική
παρενόχληση έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική υγεία, στην
εργασιακή επίδοση και στο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Κυρίαρχο
συναίσθημα είναι ο φόβος, καθώς το θύμα έχει την πεποίθηση ότι δεν θα ακουστεί,
θα γελοιοποιηθεί, θα στιγματιστεί και ότι δεν θα το πιστέψει ο περίγυρος του.
Επίσης πολύ συχνά το θύμα φοβάται μια πιθανή εκδικητική συμπεριφορά που θα έχει
σοβαρό αντίκτυπο στη ζωή του, όπως η καταγγελία της σύμβασης εργασίας του, ο υποβιβασμός,
η μετακίνηση, η αλλαγή καθηκόντων, η περιθωριοποίηση από την συναδελφική
ομήγυρη. Στη συντήρηση και αύξηση αυτού του συναισθήματος συντελεί η απουσία
μαρτύρων, καθώς η προσέγγιση του θύματος γίνεται σε στιγμές που δεν υπάρχουν
άλλοι εργαζόμενοι στον χώρο. Επιπλέον, προστίθεται και ο φόβος της απόλυσης
καθώς η παρενόχληση γίνεται συνήθως από άτομα που βρίσκονται σε υψηλότερη
ιεραρχική θέση και είναι ένας από τους βασικούς λόγους που το θύμα δεν
προβαίνει σε καταγγελία και δεν αναφέρει το γεγονός. Ένα ακόμα συναίσθημα είναι
το άγχος για το πώς θα αντιμετωπίσει το θύμα μια εκ νέου παρενόχληση από τον
θύτη στη περίπτωση που ο δεύτερος προσπαθήσει να απομονώσει ξανά το θύμα στο
χώρο εργασίας. Από τα παραπάνω φαίνεται ότι ο φόβος και το στρες που βιώνει το
άτομο αναπόφευκτα επηρεάζει το άτομο τόσο συναισθηματικά όσο και σε επίπεδο
συμπεριφοράς, καθώς βιώνει αρνητικά συναισθήματα όπως η ανασφάλεια, οι ενοχές
και κλονίζεται η εμπιστοσύνη του προς τους ανθρώπους. Επιπλέον, παρουσιάζει
νευρικότητα, ευερεθιστότητα, αϋπνία, έλλειψη συγκέντρωσης και μειωμένη απόδοση
στην εργασία. Το άτομο συχνά κλείνεται στον εαυτό του, με αποτέλεσμα να
εντείνεται το αίσθημα της αβοηθησίας.

ΤΙ ΝΟΜΙΚΕΣ
ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΚΑΝΕΙ ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΥΠΟΣΤΕΙ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ ΣΤΟ
ΧΩΡΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥ

1. Προσφυγή στα ποινικά δικαστήρια
   Στο ελληνικό
   ποινικό δίκαιο δεν υπάρχει διάταξη που να τιτλοφορείται ως σεξουαλική
   παρενόχληση. Έτσι, κρίσιμες διατάξεις είναι το άρθρο 337 του νέου Ποινικού Κώδικα (προσβολή γενετήσιας
   αξιοπρέπειας) (εξής ΠΚ) και του άρθρου 361 ΠΚ (εξύβριση).

Σύμφωνα με την παρ.
1 του άρθρο 337 του νέου ΠΚ «1. Όποιος με χειρονομίες γενετήσιου
χαρακτήρα, με προτάσεις που αφορούν γενετήσιες πράξεις, με γενετήσιες
πράξεις που τελούνται ενώπιον άλλου ή με επίδειξη των γεννητικών του
οργάνων, προσβάλλει βάναυσα την τιμή άλλου, τιμωρείται με φυλάκιση έως ένα
έτος ή χρηματική ποινή..» ενώ σύμφωνα με την παράγραφο 4 του ίδιου άρθρου «Όποιος
προβαίνει σε χειρονομίες γενετήσιου χαρακτήρα ή διατυπώνει προτάσεις
για τέλεση γενετήσιων πράξεων σε πρόσωπο
που εξαρτάται εργασιακά από αυτόν ή εκμεταλλευόμενος την ανάγκη ενός προσώπου
να εργαστεί, τιμωρείται με φυλάκιση έως τρία έτη ή χρηματική ποινή. Για την
ποινική δίωξη απαιτείται έγκληση.»
Στο σημείο αυτό και
πριν την περαιτέρω ανάλυση, κρίσιμο είναι να διευκρινιστεί η διαφορά της έννοιας
της σεξουαλικής παρενόχλησης, όπως ορίζεται στο πιο πάνω άρθρο του Ποινικού
Κώδικα – προσβολή γενετήσιας αξιοπρέπειας- με αυτή της έννοιας της γενετήσιας πράξης
(βιασμός), όπως ορίζεται στο άρθρο 336 του νέου Ποινικού Κώδικα.
Σύμφωνα λοιπόν με
το άρθρο 336, γενετήσια πράξη είναι η συνουσία και οι ίσης βαρύτητας με αυτήν
πράξεις. Οι αποφάσεις των δικαστηρίων έχουν ερμηνεύσει την έννοια της γενετήσιας
πράξης (βιασμός) ως η συνουσία, καθώς και άλλες
πράξεις με την ίδια, από πλευράς προσβολής του εννόμου αγαθού της γενετήσιας
ελευθερίας, βαρύτητα, όπως είναι, ενδεικτικά,
η «παρά φύσιν» συνεύρεση, ο ετεροαυνανισμός, η πεολειξία, η αιδιολειξία, ή η
χρήση υποκατάσταστων μέσων, δηλαδή πράξεις
που δεν συνιστούν πάντοτε ή δεν προϋποθέτουν διεισδύσεις.
Από την
άλλη, ως χειρονομίες γενετήσιου
χαρακτήρα, για τις οποίες κάνει λόγο το άρθρο 337 του νέου ΠΚ, νοούνται πράξεις
ήσσονος βαρύτητας, οι οποίες όμως προσβάλλουν την γενετήσια αξιοπρέπεια,
όπως χειρονομίες ή θωπείες ή ψαύσεις του σώματος, που δεν εξικνούνται σε
γενετήσια πράξη. Τέλος πράξη γενετήσιου χαρακτήρα είναι συμπεριφορές ή
χειρονομίες, οι οποίες κατά την κοινή αντίληψη υπαινίσσονται ή καταδεικνύουν ή
παρωθούν σε γενετήσιες πράξεις.
Έτσι,
χειρονομία γενετήσιου χαρακτήρα είναι ένα φιλί στο στόμα ή ένα χάδι στο στήθος
ή τους μηρούς. Προτάσεις που αφορούν γενετήσιες πράξεις δεν περιέχουν μεν
σωματική επαφή, πρέπει όμως να αναφέρονται υποχρεωτικά στην τέλεση πράξεων
αυξημένης βαρύτητας στον χώρο της γενετήσιας ζωής, όπως είναι η συνουσία ή τα
υποκατάστατά της. Επομένως,
προτάσεις που αφορούν μικρότερης βαρύτητας πράξεις, όπως λ.χ. πρόταση για ένα
φιλί, μόνον ως μορφές εξύβρισης μπορούν να αντιμετωπιστούν. Εναπόκειται στην
ερμηνεία του δικαστηρίου για το εάν μία χειρονομία ή πρόταση θεωρείται
γενετήσιου χαρακτήρα που προσβάλει βάναυσα την αξιοπρέπεια του άλλου ατόμου,
οπότε στοιχειοθετείται το αδίκημα του 337 ή εάν πρόκειται για πρόταση που αφορά
μικρότερης βαρύτητας πράξεις οπότε μόνον ως μορφή εξύβρισης (άρθρο 361) μπορεί
να αντιμετωπιστεί.

Ποιες
χειρονομίες και πράξεις δεν συνιστούν
σεξουαλική παρενόχληση
Περιπτώσεις
που κατ’ αρχήν δε συνιστούν σεξουαλική παρενόχληση είναι η προσφορά ή το αίτημα εξυπηρέτησης με το
αυτοκίνητο για τη μετακίνηση από και προς την εργασία, η προσφορά ενός καφέ, η
οικειότητα και φιλικότητα που δημιουργείται μεταξύ συναδέλφων λόγω συνήθως της
πολυετούς συνεργασίας τους πχ με τη μορφή αμφίδρομων αστεϊσμών ή τη συζήτηση προσωπικών
ή οικονομικών προβληματισμών, η απεύθυνση – εννοείται μη χυδαίων και
προσβλητικών – κομπλιμέντων. Στο σημείο αυτό πρέπει να επίσης να διευκρινιστεί
είναι η διάφορά φλερτ και σεξουαλικής παρενόχλησης.
Το πρώτο
θέτει ως βάση την ισότητα και αποσκοπεί στην εκδήλωση ενδιαφέροντος προς το
άλλο άτομο, κάνοντάς το να νιώθει επιθυμητό, δημιουργώντας θετικά συναισθήματα
που σέβονται τα προσωπικά όρια του αποδέκτη και σε περίπτωση μη ανταπόκρισης το
άτομο σταματάει το φλερτ. Αντίθετα, η σεξουαλική παρενόχληση γίνεται παρά τη
θέληση του ατόμου, δημιουργεί αρνητικά συναισθήματα και παραβιάζει τα προσωπικά
όρια με σκοπό την έκφραση και την επιβολή εξουσίας. Σε αρκετές περιπτώσεις ο
θύτης ύστερα από την απόρριψη της παρενοχλητικής συμπεριφοράς από την πλευρά του
θύματος δεν σταματάει και συνεχίζει να εκφράζει την ίδια συμπεριφορά με πιο
έντονο τρόπο. Πάντως, αποτελεί απολύτως προσμετρήσιμο μέγεθος για την κατάφαση
της παρενόχλησης η ιστορικότητα της θέσης που έχει λάβει το παρενοχλούμενο
πρόσωπο στο συγκεκριμένο πλέγμα σχέσεων. Έτσι, έχει κριθεί ότι η προσφορά
κάποιου δώρου ή κάποια φιλοφρονητική χειρονομία σε συνδυασμό με κάποιες
διερευνητικές για τις διαθέσεις του άλλου συζητήσεις δεν αποτελούν επαρκή
αποδεικτικά μέσα για την αποδοχή του ισχυρισμού περί σεξουαλικής παρενόχλησης,
ιδίως όταν αυτό συνεπάγεται σημαντικές περιουσιακής φύσεως κυρώσεις.
Αναγκαίες
επιπλέον προϋποθέσεις για να υπάρχει σεξουαλική παρενόχληση (προσβολή
γενετήσιας αξιοπρέπειας) κατά τον Ποινικό Κώδικα είναι:
Α. να προσβάλλεται βάναυσα η αξιοπρέπεια
του άλλου στο πεδίο της γενετήσιας ζωής. Βάναυση θεωρείται η προσβολή όταν
γίνεται κατά τρόπο ιδιαίτερα αγενή και συνεπάγεται σοβαρή μείωση της τιμής. Το
πότε ωστόσο η προσβολή είναι βάναυση αποτελεί ένα δύσκολα αποδείξιμο μέγεθος.
Β. Ειδικά για το χώρο εργασίας, πρέπει ο δράστης να ενεργεί
τις πιο πάνω πράξεις, εκμεταλλευόμενος την εργασιακή θέση του παθόντος ή τη
θέση προσώπου που έχει ενταχθεί σε διαδικασία αναζήτησης εργασίας.
Εκμετάλλευση γίνεται δεκτό ότι υπάρχει όταν ο δράστης επωφελείται από μία
κατάσταση, τη χρησιμοποιεί δηλαδή ως ευκαιρία για να πετύχει κάποιο σκοπό,
χωρίς όμως να προϋποτίθεται κατ’ ανάγκη μια σχέση υπηρεσιακής εξάρτησης. Έτσι
το έγκλημα μπορεί εξίσου να τελεστεί από ομοβάθμιους συναδέλφους ή πελάτες όπως
και από ιεραρχικά ανώτερους
Τέλος,
αξίζει να τονιστεί πως η σχετική διάταξη του Ποινικού Κώδικα που αναφέρεται
ειδικότερα στις περιπτώσεις σεξουαλικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας, περιορίζεται
μόνο στις περιπτώσεις που ο δράστης χρησιμοποιεί χειρονομίες γενετήσιου
χαρακτήρα ή κάνει προτάσεις για τέλεση γενετήσιων πράξεων. Δεν περιλαμβάνει
δηλαδή τις περιπτώσεις των γενετήσιων πράξεων που τελούνται ενώπιον άλλου και
την επίδειξη των γεννητικών οργάνων του θύτη, που αναφέρονται επιπλέον στη
γενικότερη διάταξη περί σεξουαλικής παρενόχλησης, -όχι μόνο δηλαδή αυτής που
τελείται στο χώρο εργασίας. Οι περιπτώσεις αυτές, που δεν περιλαμβάνονται στην
ειδικότερη διάταξη για το χώρο εργασίας, καλύπτονται από τη γενικότερη διάταξη.
Σε κάθε
περίπτωση έχει κριθεί από τη νομολογία ότι αν ασκήθηκε ποινική δίωξη για το
έγκλημα της σεξουαλικής παρενόχλησης, και τα περιστατικά που έγιναν δεκτά από
το δικαστήριο δεν στοιχειοθετούν το έγκλημα αυτό, αλλά στοιχειοθετούν το
αδίκημα της εξύβρισης, είναι επιτρεπτή η μεταβολή της κατηγορίας και έτσι ο
δράστης να καταδικασθεί έστω και για το αδίκημα της εξύβρισης του άρθρου 361 («Όποιος, εκτός από τις
περιπτώσεις της δυσφήμησης (άρθρα 362 και 363), προσβάλλει την τιμή άλλου με
λόγο ή με έργο ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο τιμωρείται με φυλάκιση έως έξι
μήνες ή χρηματική ποινή….».).
Συνοψίζοντας
λοιπόν, το άτομο που έχει υποστεί σεξουαλική παρενόχληση στο χώρο εργασίας του
μπορεί να υποβάλλει 1) έγκληση εναντίον του δράστη για το άρθρο 337 παρ. 4, το
οποίο αναφέρεται ειδικότερα στις περιπτώσεις του εργασιακού χώρου, 2) έγκληση
για την γενικότερη διάταξη του άρθρου 337 παρ. 1, και 3) έγκληση για το αδίκημα
της εξύβρισης του άρθρου 361 ΠΚ. Η
έγκληση, όμως, πρέπει οπωσδήποτε να υποβληθεί μέσα σε τρεις μήνες από την ημέρα που έγινε η πράξη. Μάλιστα εάν η
έγκληση υποβληθεί την ίδια ή την επόμενη ημέρα από τότε που τελέστηκε η πράξη,
τότε κινείται και η διαδικασία του αυτοφώρου.

2. Προσφυγή στα αστικά δικαστήρια

Σύμφωνα με το νόμο 3896/2010 η σεξουαλική παρενόχληση συνιστά διάκριση λόγω φύλου και απαγορεύεται. Η παραβίαση της άνω απαγόρευσης γεννά, εκτός των άλλων, και αξίωση προς πλήρη αποζημίωση του θύματος.

Αυτό σημαίνει ότι όποιος έχει υποστεί σεξουαλική παρενόχληση
μπορεί, πέρα από την αναφερόμενη πιο πάνω ποινική διαδικασία, να απευθύνει στα
αστικά δικαστήρια και σε συνδυασμό με τις διατάξεις των άρθρων 57, 59 και 932
ΑΚ να αξιώσει την παράλειψη
της προσβολής στο μέλλον, εφόσον υπάρχει βάσιμος κίνδυνος επανάληψης της
στο μέλλον, αποζημίωση και ικανοποίηση ηθικής βλάβης που
υπέστη. Ακόμα, εάν
πιθανολογείται ότι υπάρχει επικείμενος κίνδυνος, μπορεί να ζητηθεί με τη
διαδικασία των ασφαλιστικών μέτρων να διαταχθούν κατάλληλα περιοριστικά μέτρα
(πχ να μην πλησιάζει ο δράστης σε απόσταση κάποιων μέτρων).
Σημαντικό είναι να
τονιστεί πως σύμφωνα με το νόμο, σε περιπτώσεις σεξουαλικής παρενόχλησης στο
χώρο εργασίας το βάρος απόδειξης αντιστρέφεται. Αυτό σημαίνει ότι το θύμα δεν
είναι υποχρεωμένο να αποδείξει ότι υπέστη σεξουαλική παρενόχληση από το δράστη.
Αντιθέτως, ο δράστης είναι αυτός που πρέπει να αποδείξει ότι δεν
παρενόχλησε σεξουαλικά το θύμα. Τέλος, ο ίδιος νόμος προβλέπει ότι απαγορεύεται η καταγγελία ή η
με οποιονδήποτε τρόπο λύση της σχέσεως εργασίας και της υπαλληλικής σχέσεως,
καθώς και κάθε άλλη δυσμενής μεταχείριση όταν συνιστά εκδικητική συμπεριφορά
του εργοδότη, λόγω μη ενδοτικότητας του εργαζομένου σε σεξουαλική ή άλλη
παρενόχληση σε βάρος του.
Έτσι η νομολογία πάγια δέχεται ότι είναι άκυρη ως καταχρηστική η
καταγγελία συμβάσεως εργασίας αορίστου χρόνου, η οποία έγινε διότι ο μισθωτός
απέκρουσε σεξουαλική παρενόχληση εκ μέρους του εργοδότη ή προς συγκάλυψη της
παρενόχλησης αυτής. Επίσης, κρίθηκε ότι με τη σεξουαλική παρενόχληση της
εργαζόμενης εκ μέρους του διευθυντή της επήλθε ηθική μείωση και προσβολή της
προσωπικότητάς της, με συνέπεια η εξακολούθηση της εργασίας της στο χώρο της
επιχείρησης να αποβεί δυσχερής για αυτή. Συνακόλουθα, το δικαστήριο έκρινε ότι
πρόκειται για δυσμενή μεταβολή των όρων εργασίας της παρενοχλούμενης
εργαζόμενης και άτακτη καταγγελία της συμβάσεως εργασίας της εκ μέρους της
εργοδότριας εταιρείας, με αποτέλεσμα να δικαιούται την καταβολή της νόμιμης
αποζημίωσης.

3. Διοικητικές κυρώσεις
Ειδικότερα για τους δημοσίους υπαλλήλους:
Με το νόμο 3869/2010 η παραβίαση της αρχής της ίσης μεταχείρισης
ανδρών και γυναικών σε θέματα εργασίας και απασχόλησης, συμπεριλήφθηκε στα πειθαρχικά
παραπτώματα, που μπορεί να τελέσει ένας
δημόσιος υπάλληλος, όπως αυτά προβλέπονται στο άρθρο 107 του Υπαλληλικού
Κώδικα. Συνεπώς, όποιος δημόσιος υπάλληλος έχει υποστεί σεξουαλική παρενόχληση
από συνάδερφο του μπορεί να το αναφέρει στο αρμόδιο πειθαρχικό όργανο, έτσι
ώστε να κινηθεί η πειθαρχική διαδικασία για το αυτό ειδικό πειθαρχικό παράπτωμα
ή κάποιο άλλο παρεμφερές (πχ της αναξιοπρεπούς ή ανάρμοστης ή ανάξιας
συμπεριφοράς) και να επιβληθεί στο δράστη κάποια από τις προβλεπόμενες πειθαρχικές
ποινές του Υπαλληλικού Κώδικα.
Ειδικότερα για τους ιδιωτικούς υπαλλήλους:
Ιδιωτικός υπάλληλος που υφίσταται σεξουαλική παρενόχληση μπορεί να
κάνει αναφορά στο Σώμα Επιθεώρησης Εργασία (Σ.ΕΠ.Ε), το οποίο λαμβάνει άμεσα
διοικητικά μέτρα σε βάρος του εργοδότη και του επιβάλλει τις προβλεπόμενες
διοικητικές κυρώσεις.
Τέλος, οποιοσδήποτε υπάλληλος, δημόσιος ή ιδιωτικός, υποστεί
σεξουαλική παρενόχληση μπορεί να υποβάλλει αναφορά στο Συνήγορο του Πολίτη
σύμφωνα με το άρθρο 25 του ν. 3896/2010. Αλλά και οποιαδήποτε καταγγελία ή
πληροφορία περί σεξουαλικής παρενόχλησης περιέλθει σε δημόσια αρχή ή στο
Σ.ΕΠ.Ε, τα τελευταία πρέπει να τη διαβιβάσουν άμεσα στο Συνήγορο του Πολίτη.
Μεταξύ άλλων, ο Συνήγορος του Πολίτη παρέχει συνδρομή προς τα θύματα διακρίσεων
λόγω φύλου, διαμεσολαβώντας με κάθε πρόσφορο τρόπο για την αποκατάσταση της
ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών και φροντίζοντας ότι η καταγγελία τους θα διερευνηθεί με τη δέουσα
ταχύτητα, πληρότητα και αντικειμενικότητα.
Συνοψίζοντας, η σεξουαλική παρενόχληση είναι ένα κοινωνικό
φαινόμενο αρκετά σύνηθες ακόμα και σήμερα. Πρόκειται για μία υπαρκτή αλλά
αθέατη κατάσταση, την οποία η κοινωνία δυστυχώς ακόμα και σήμερα την
αντιμετωπίζει ως ταμπού, φροντίζοντας να αποκρύπτει επιμελώς την ύπαρξή της.
Γι’ αυτό είναι σημαντικό τέτοιες παράνομες συμπεριφορές να καταγγέλλονται και
να διώκονται, έτσι ώστε να τιμωρούνται οι δράστες, να αποτρέπονται οι υπόλοιποι,
αλλά και να κινητοποιείται και η ίδια η Πολιτεία, προκειμένου να θεσπίζει
διατάξεις που θα αντιμετωπίζουν αποτελεσματικότερα τέτοιες συμπεριφορές.